كليات خمس
از جمله مباحث مقدماتی كه منطقيين معمولا آن را ذكر میكنند ، مبحث
كليات خمس است . بحث كليات خمس مربوط است به فلسفه نه منطق .
فلاسفه در مباحث ماهيت به تفصيل در اين مورد بحث میكنند . ولی نظر به
اين كه بحث درباره " حدود " و " تعريفات " متوقف به آشنائی با
كليات خمس است ، منطقيين اين بحث را مقدمه برای باب " حدود "
میآورند و به آن نام " مدخل " يا " مقدمه " میدهند .
میگويند هر كلی را كه نسبت به افراد خود آن كلی در نظر بگيريم و
رابطهاش را با افراد خودش بسنجيم از يكی از پنج قسم ذيل خارج نيست :
1 - نوع
- فصل .
4 - عرض عام .
5 - عرض خاص .
زيرا يا آن كلی عين ذات و ماهيت افراد خود است و يا جزء ذات و يا
خارج از ذات ، و آنكه جزء ذات افراد خود است يا اعم است از ذات و يا
مساوی است با ذات ، و همچنين اگر خارج از ذات باشد يا اعم از ذات
است يا مساوی با ذات . آن كلی كه تمام ذات و تمام ماهيت افراد است
نوع است ، و آن كلی كه جزء ذات افراد خود است ولی جزء اعم است جنس
است ، و آن كلی كه خارج از ذات افراد است ولی اعم از ذات افراد است
عرض عام است ، و آن كلی كه خارج از ذات افراد است ولی مساوی با ذات
است عرض خاص است .
اول : مانند انسان ، كه معنی انسانيت بيان كننده تمام ذات و ماهيت
افراد خود است . يعنی چيزی در ذات و ماهيت افراد ( انسان ) نيست كه
مفهوم انسان شامل آن نباشد . همچنين مفهوم و معنی خط كه بيان كننده تمام
ذات و ماهيت افراد خود است .
دوم : مانند حيوان ، كه بيان كننده جزئی از ذات افراد خود است ، زيرا
افراد حيوان از قبيل زيد و عمرو و اسب و گوسفند و غيره حيواناند و چيز
ديگر ، يعنی ماهيت و ذات آنها را حيوان تشكيل میدهد به علاوه يك چيز
ديگر ، مثلا ناطق در انسانها . و مانند " كم " كه جزء ذات افراد خود از
قبيل خط و سطح و حجم
است . همه آنها كمند به علاوه چيز ديگر . يعنی كميت جزء ذات آنها است
نه تمام ذات آنها و نه چيزی خارج از ذات آنها .
سوم : مانند ناطق ، كه جزء ديگر ماهيت انسان است و " متصل يك بعدی
" كه جزء ديگر ماهيت خط است .
چهارم : مانند راهرونده ( ماشی ) ، كه خارج از ماهيت افراد خود است ،
يعنی راه رفتن جزء ذات يا تمام ذات روندگان نيست ولی در عين حال به
صورت يك حالت و يا عارض در آنها وجود دارد ، اما اين امر عارض ،
اختصاص به افراد يك نوع ندارد بلكه در انواعی از حيوان وجود دارد و بر
هر فردی كه صدق میكند از ذات و ماهيت آن فرد اعم است .
پنجم : مانند تعجب كننده ، كه خارج از ماهيت افراد خود ( همان افراد
انسان ) است و به صورت يك حالت و يك عرض در آنها وجود دارد ، و اين
امر عرضی اختصاص دارد به افراد يك ذات و يك نوع و يك ماهيت يعنی
نوع انسان